Kome trebaju mini hidroelektrane – Jesu li loša iskustva iz Prijepolja dovoljna za pametnije odluke u budućnosti?

Mala i nerazvijena opština na jugozapadu Srbije je više decenija na meti investitora zainteresovanih za izgradnju mini hidroelektrana. Kako se građani u Prijepolju bore za reke?

O problemima meštana, pokušaju uništavanja  zaštićenih područja, želji građana da se izbore za vodu, za portal SRDA govori Damir Bećirbašić iz inicijative “Zaštitimo reke Prijepolja”.

Da krenemo od početka. Opština Prijepolje se na listi Katastra mini hidroelektrana Srbije iz 1987. godine pominje čak više od 40 puta.

Damir Bećirbašić kaže da je taj plan pravljen sa potpuno drugačijom namerom, a planirane lokacije nisu bile za “komercijalnu” upotrebu, već bi se njihov učinak koristio u svrhu napajanja vojnih objekata u ratnim uslovima. On uopšte ne uzima druge aspekte, poput zaštićenih područja, korišćenja vode od lokalnog stanovništva itd.

– To je jedan neprecizan dokument, gde su se, nakon skoro 40 godina, mnogi podaci promenili, potoci presušili, proticaji negde i prepolovili. Ipak, on je pogrešno uzet kao osnova za izgradnju svih MHE u periodu razvoja zelene energije. Definitivno je da je ovaj plan zastareo i da ga treba odbaciti, a čak je i pravno problematičan. Što se tiče opštine Prijepolje, ona je poznata kao opština sa velikom prosečnom nadmorskom visinom (iznad 1000mnv), a ima i dosta planinskih rečica koje se ulivaju u Lim. Upravo taj podatak je presudan, veliki broj rečica i veliki pad (razlika u nadmorskoj visini) omogućavaju da se izgrade MHE. Nažalost, u praksi vidimo da se plan poštuje samo uslovno, i to kako odgovara pojedincima, jer u prostornom planu opštine postoje i lokacije koje nisu među tih 41 u Katastru mini hidroelektrana Srbije, a planirane su za izgradnju – navodi Bećirbašić, i dodaje:

Gračanica bez vode (Foto: Damir Bećirbašić)

– Uporno se zanemaruje i podatak da u istom planskom dokumentu piše da je realno napraviti 5-10% od ukupnog broja (napravljene su 3/41, što je vise od 7 procenata), a da su one neprihvatljive na područjima koja su zaštićena zbog prirodnih vrednosti, što se opet krši, jer su na reci Gračanici u Prijepolju izgrađene elektrane u zaštićenom području. Zaključak je da planski dokumenti postoje, ali se primenjuju isključivo odredbe koje odgovaraju “investitorima” (uključujući i gradnju u zaštićenim područjima, dodavanje novih lokacija), dok se sve ostale stvari zanemaruju.

Građani rekli “ne” mini hidroelektranama

Poslednjih godinu dana aktuelno je pitanje izgradnje mini hidroelektrane na Karoševskoj reci, koja pripada slivu reke Ratajske.

Priča o izgradnji MHE “Velika ploča” na ovoj rečici izazvala je buru negodovanja meštana koji kažu da mnogima od njih, egzistencija zavisi upravo od reke čiju vodu koristi za piće i navodnjavanje poljoprvrednih kultura.

– Što se tiče izgradnje MHE “Velika ploča”, tu su presudnu ulogu odigrali građani koji su jasno i nedvosmisleno rekli “ne” hidroelektranama. Oni su u dva navrata pisali peticiju opštini Prijepolje, prikupljeno je više od 500 potpisa, ali na njih nikada nije odgovoreno. To je posebno poražavajući podatak, imajući u vidu da čak 200 domaćinstava direktno pije vodu sa te rečice, koja leti i presuši. Da bude jasno čitaocima, oni nisu na gradskom vodovodu, direktno se uzima voda iz reke i dovodi do njihovih kuća. To dovoljno govori o kvalitetu vode, ali dodatni dokaz je neverovatna populacija potočnog raka (strogo zaštićene divlje vrste), koja je indikator čistoće reke i zbog njenog prisustva se vrši zaštita celog staništa, dakle, zabranjena je izgradnja bilo kakvih brana. Budući da opština nije imala sluha, novu, treću peticiju građana smo prosledili Zavodu za zaštitu prirode i Ministarstvu zaštite životne sredine, koji su zahtev prihvatili i stavili okolinu reke u plan za zaštitu – navodi naš sagovornik.

Kako kaže, u međuvremenu su istraživači Zavoda pronašli i potočne pastrmke, grčke žabe, potočne mrene, peševe i druge retke vrste, a posebno smo ponosni što je i divokoza stanovnik ovog područja, jer gotovo da su izumrle u prirodnom okruženju u Srbiji.

Ratajska reka (Foto: Damir Bećirbašić)

– Paralelno sa zaštitom, uspeli smo da reagujemo i kod Ministarstva rudarstva i energetike, tako da je njihova energetska dozvola za izgradnju, koja je tada istekla i za koju je bio podnet zahtev za produženje, zbog niza nepravilnosti u postupku o kojima smo obavestili Ministarstvo, odbačena rešenjem koje je postalo pravnosnažno. Time je završen pokušaj izgradnje ove hidroelektrane, a vest da se umesto hidroelektrane dobija zaštićeno područje je posebno obradovala sve građane, a naročito poljoprivrednike iz sela u podnožju reke – kaže za naš portal Damir Bećirbašić, jedan od najzaslužnijih za ove rezultate.

Meštani Ratajske su više puta naglasili da ne žele da njihovu rečicu zadesi sudbina reke Gračanice, na kojoj su izgrađene tri u nizu MHE, a protiv čijeg investitora i vlasnika su inicijativa “Zaštitimo reke Prijepolja” i Udruženje “Libergraf” iz Užica nedavno podneli krivičnu prijavu zbog oštećenja životne sredine i ugrožavanja živog sveta.

– Najveći problem je što reke jednostavno nema. Zbog izgradnje tri MHE u nizu, oko 5 kilometara reke je u cevima, dok u koritu voda ne postoji. Bahatošću investitora, a suprotno zakonima Republike Srbije, uslovima zaštite prirode, investitor je pregradio riblje staze neophodne za migracije riba, preusmerio svu vodu iz reke u cevi, čime je prekršio više zakona. Lično sam snimio nekadašnje korito reke, u kom nema ni kap vode. Nakon ovoga, obaveštena je vodna inspekcija, koja je u vanrednoj kontroli, 10 dana nakon mog dolaska, utvrdila identično stanje, i u izveštaju jasno stoji da su pregrade bile na sve tri riblje staze, čime je definitivno pokazana namera da se reka koristi suprotno uslovima Zavoda za zaštitu prirode. Zbog svega ovoga, mi smo podneli dve krivične prijave, za privredni prestup i za uništavanje životne sredine, budući da vode u reci nije bilo najmanje dve nedelje, tako da ta reka definitivno više nema živog sveta u njoj. Još je tužnije što se reka nalazi u Predelu izuzetnih odlika Kamene Gore, kao poseban lokalitet od značaja zbog svoje lepote, ali i zbog opstanka izuzetno retkih vrsta biljaka i životinja – ističe Bećirbašić.

I Sopotnica pokušana da se “stavi u cev”

Početkom prošle godine prijepoljsku opštinsku vlast je opomenom pred tužbu još jedan investitor podsetio da od 2020. godine čeka na usvajanje Nacrta plana za izgradnju dve mini hdroelektrane na reci Sopotnici.

Mini hidroelektrane “Lipovica” i “Vir” nisu na pomenutoj listi Katastra mini hidroelektrana, a deo ovog područja je proglašen za Spomenik prirode pod nazivom „Slapovi Sopotnice“, što znači da se radi o zaštićenom prirodnom dobru od nacionalnog značaja prve kategorije. Nadaleko čuvena po velelepnim vodopadima Sopotnica je za Bećirbašića najlepša lokacija u Srbiji.

– Sopotnica nije na spisku reka za izgradnju MHE, pre svega zbog lepote i značaja (čak je predviđena i za rezervni vodovod Prijepolja), zbog velike količine vode. Uprkos svemu tome, investitor pokušava da i tu reku stavi u cev. Imamo neke indicije da su investitori isti kao kod Gračanice, što samo dodatno pokazuje da je plan uništavanje reke i isključivo profit pojedinaca. Te dve hidroelektrane, kojima bi se kompletna reka stavila u cev, su svesno planirane na rubu zaštićenog područja, zanemarujući mnogo naučnih radova u kojima se traži proširenje zaštićenog područja Sopotnica. Nadam se da će nadležni biti dovoljno razumni da najveći biser u Prijepolju sačuvaju.

Korist od MHE samo za investitore?

Bogat živi svet reka u Prijepolju (Foto: Damir Bećirbašić)

Naš sagovornik je na osnovu svojih istraživanja i prikupljenih podataka utvrdio da korist od MHE u Srbiji uglavnom imaju samo investitori.

– Čak i da se ne uništava priroda, kakva je uopšte korist od izgradnje MHE za opštinu Prijepolje, za državu Srbiju? Podaci koje sam dobio od nadležnih organa u vezi količine proizvedene struje, novca koji dobija opština i investitor pokazuju da 149 malih hidroelektrana donosi 0,89% ukupne količine struje, a zvanični gubici su 11,72%, što znači da treba preko 2.000 MHE samo da se nadoknade gubici. Dakle, očigledno je da je korist skoro nepostojeća. Tri izgrađene MHE na Gračanici koje rade tako kako rade, proizvedu samo 0,016% struje Srbije, odnosno 0,005% po MHE. Takođe, te tri MHE donose opštini samo po 182 EUR godišnje, dok EPS otkupljuje struju od njih u iznosu većem od 700.000 EUR godišnje. To su zvanični podaci i svako može da ih zatraži, ništa tu nije izmišljeno, samo sam prezentovao javnosti da izgradnja MHE nema smisla čak ni iz praktičnih razloga, a ne samo zbog uništavanja prirode, koje je ipak važnija stvar od novca, koji i ne dobijamo. Kakva je onda potreba za izgradnjom MHE i koju korist ima zajednica?

Damir Bećirbašić prati i stanje u drugim lokalnim samoupravama po pitanju izgradnje malih hidrocentrala.

– Što se tiče našeg okruženja, vrlo je zanimljiv podatak da su recimo grad Užice i opština Arilje zabranili izgradnju MHE, dok to nije slučaj u Novoj Varoši i Priboju. Dovoljno je otići do reke Gračanice ili Bistrice u Novoj Varoši i videti pustoš koja je ostala. Nijedna količina novca ne može nadoknaditi gubitke zaštićenih vrsta životinja, one nestaju i tu nema povratka. Opština Prijepolje treba da bude pametna i da isprati Užice i Arilje i zabrani izgradnju MHE, jer tako jedino možemo spasiti našu prirodu. Kažu da pametni uče na tuđim greškama, budale na svojim. Mi imamo Gračanicu, dakle, već smo pogrešili. Ako iz nje nismo naučili lekciju, šta smo onda mi?